Geomorfologia - projekty badawcze
Geomorfologia – projekty badawcze
Tytuły projektów badawczych
- Projekt badawczy Komitetu Badań Naukowych (KBN), Nr 2P04E 02729, pt. „Stratygrafia aluwiów i fazy holoceńskich powodzi w dorzeczu Sanu i górnego Dniestru (w oparciu o metody sedymentologiczne, dendrochronologiczne i radiowęglowe), kierownik projektu realizowanego w latach 2005-2008.
- Projekt badawczy Narodowego Centrum Nauki (NCN), Nr NN 306 691640, pt. „Zapis holoceńskich zmian klimatu i działalności człowieka w aluwiach dolin przedpola Wschodnich Karpat”, kierownik projektu realizowanego w latach 2011-2014.
Kierownik projekty badawczego
dr hab. Piotr Gębica
Miejsce i czas badań
dorzecze Sanu i górnego Dniestru, Prutu i Seretu na przedpolu Wschodnich Karpat (Polska południowo-wschodnia i Zachodnia Ukraina) badania w latach 2005-2014
Datowanie stanowiska
późny vistulian i holocen
Opis badań
Na przełomie XX i XXI w. w ramach polskiego projektu badawczego (KBN), nawiązującego do ekspedycji archeologicznych Prof. J. Machnika, zbadano ponad 10 stanowisk aluwiów i kilka torfowisk w dolinie Strwiąża, Kotlinie Górnego Dniestru i dolinie Bystrzycy Pidbuzskiej i datowano je metodami radiowęglowymi, palinologicznymi i archeologicznym (Harmata, Machnik, Starkel red. 2006). Stwierdzono wzrost działalności rzek na pograniczu okresu atlantyckiego i subborealnego oraz w okresie rzymskim i w średniowieczu (Starkel, Jacyszyn 2006).
W latach 2005-2008 w ramach grantu KBN pt. „Stratygrafia aluwiów i fazy holoceńskich powodzi w dorzeczu Sanu i górnego Dniestru (w oparciu o metody sedymentologiczne, dendrochronologiczne i radiowęglowe)”, obszar badań został rozszerzony o nowe stanowiska w dolinie dolnego Strwiąża i dolinie Dniestru u wylotu z Karpat. W dolinie Strwiąża w terasie 5-6-metrowej odkryto ponad 30 pni, które były datowane metodą radiowęglową i analizowane dendrochronologicznie (Starkel i in. 2009). Wyniki tych badań pokazały, że obok serii aluwiów z okresu atlantyckiego i subborealnego, występują włożenia z subosylnymi pniami datowane na okres rzymski (I-II w. AD) i wczesne średniowiecze (V-VI w.) (Starkel i in. 2009, Gębica i in. 2013a). Badania na stożku napływowym Dniestru udokumentowały wzrost akumulacji powodziowej i budowę 3-4-metrowej terasy żwirowej w okresie średniowiecza (IX-X w.) oraz 5-metrowej terasy w Krużykach w XIV-XV w. (Starkel i in. 2009, Gębica i in. 2013a).
W ramach grantu NCN pt. „Zapis holoceńskich zmian klimatu i działalności człowieka w aluwiach dolin przedpola Wschodnich Karpat”, realizowanego w latach 2011-2014, obszar badań został rozszerzony o dolinę Dniestru w Kotlinie Halicko-Bukaczewskiej i Stryja w Kotlinie Stryjsko-Żydaczowskiej. W dolnym odcinku rzeka Stryj podcina terasy o wysokości względnej 6 m, 4-5 m i 2-3 m. W ostańcu najwyższej terasy datowano w spągu pień „czarnego dębu” na 990±40 lat BP (MKL-1480) (Gębica i in. 2013b). Agradacja aluwiów w tym profilu przypada dokładnie na czas funkcjonowania grodziska w IX-XII w. w Żydaczowie (Korczyński 2007). W Kotlinie Halicko-Bukacze wskiej występuje system teras o wysokości: 30-40 m, 11-15 m, 5,5-6,5 i 4-5 m nad koryto Dniestru (Gębica, Jacyszyn 2013). Na terasach plejstoceńskich z pokrywą lessów (30-40 m, 11-15 m) występują liczne stanowiska archeologiczne. Terasa o wysokości 5,5-6,5 m rozcięta jest systemem wielkopromiennych zakoli datowanych na stanowisku Luka na późny vistulian (młodszy dryas) (Harmata, Machnik, Rybicka red. 2013, Kołaczek i in. 2017). W terasie zalewowej 4-5-metrowej występuje system różnowiekowych starorzeczy Dniestru. Na stanowisku Čvitova starorzecze wypełnione gytią i torfem, datowano na okres atlantycki (Harmata, Machnik, Rybicka red. 2013), natomiast w Kozarach odsłonięto kilkanaście pni w aluwiach pozakorytowych datowanych na okres rzymski i wczesne średniowiecze, a fragmenty ceramiki i szczątki roślinne datowano na okres późnego średniowiecza (data 540±80 lat BP; MKL-1846) (Gębica, Jacyszyn 2012, Gębica i in. 2016). Aluwia pozakorytowe Dniestru, podobnie jak i Stryja, reprezentują kilka młodoholoceńskich faz powodzi. Przypadają one dokładnie na okresy intensyfikacji osadnictwa stwierdzone w licznych stanowiskach archeologicznych między Tenetnikami a Nowym Martynowem (Harmata, Machnik, Rybicka red. 2013).
Wybrane publikacje, w których znajdują się informacje o badaniach
Starkel L., Jacyszyn A.
2006 Phases of river valley evolution during the Holocene, [w:] Harmata K., Machnik J., Starkel L. (red.), Environment and man at the Carpathian foreland in the upper Dnister catchment from Neolithic to Early Medieval period, Prace Komisji Prehistorii Karpat PAU, t. 3, 79-81.
Korczyński O.
2007 Zudecz, [w:] Materiały i badania z archeologii Przedkarpacia i Wołynia, 11, 264-280.
Starkel L., Gębica P., Budek A., Krąpiec M., Jacyšyn A., Kalinovyč N.
2009 Evolution of the Lower section of the Strvyaž River Valley during the Holocene (Foreland of the Eastern Carpathians), Studia Geomorphologica Carpatho-Balcanica, vol. 43, 5-37.
Gębica P., Jacyszyn A.
2012 Rola zmian klimatu, działalności człowieka i tektoniki w późnoczwartorzędowej ewolucji doliny Dniestru na przedpolu Wschodnich Karpat (Zachodnia Ukraina), Acta Geographica Lodziensia, vol. 100, 77-99.
Gębica P., Starkel L., Jacyšyn A., Krąpiec M.
2013a Medieval accumulation in the Upper Dniester river valley: The role of human impact and climate change in the Carpathian Foreland, Quaternary International 293, 207-218.
Gębica P., Jacyszyn A., Budek A., Czumak N.
2013b Ewolucja doliny Stryja i Dniestru w Kotlinie Stryjsko-Żydaczowskiej w późnym vistulianie i holocenie, [w:] Pokrywa lessowa północnego Przyczarnomorza, 241-257.
Gębica P., Jacyszyn A.
2013c Geomorphological description of the study area, [w:] Harmata K., Machnik J., Rybicka M. (red.), Natural Environment and man on the Upper Dnister – Region of the Halyč-Bukačivci Basin-in prehistory and Early Medieval period, Prace Komisji Prehistorii Karpat PAU, t. 6, Kraków, 17-38.
Harmata K., Machnik J., Rybicka M. (red.)
2013d Natural Environment and man on the Upper Dnister – Region of the Halyč-Bukačivci Basin-in prehistory and Early Medieval period (red. K. Harmata, J. Machnik, M. Rybicka), Prace Komisji Prehistorii Karpat PAU, t. 6, Kraków, s. 1-346.
Gębica P., Jacyszyn A., Krąpiec M., Budek A., Czumak N., Starkel L., Andrejczuk W., Ridush B.
2016 Stratigraphy of alluvia and phases of the Holocene floods in the valleys of the Eastern Carpathians foreland, Quaternary International 415, 55-66.
Harmata K., Machnik J., Starkel L. (red.)
2006 Environment and man at the Carpathian foreland in the upper Dnister catchment from Neolithic to Early Medieval period, Prace Komisji Prehistorii Karpat PAU, t. 3, 1-263.
Kołaczek P., Gałka M., Apolinarska K., Gębica P., Superson S., Michno A., Harmata K., Szczepanek K., Płóciennik M., Gąsiorowski M., Karpińska-Kołaczek M.
2017 Lost in dating – Problems with the absolute chronologies and sedimentation rates of Late Glacial and Early Holocene oxbow lake deposits in Central Europe, Quaternary Geochronology 41, 187-201.