Tomasz Olbrycht¹ & Monika Kucharska-Świerszcz²

^{¹ Uniwersytet Rzeszowski, Wydział Technologiczno-Przyrodniczy, Katedra Agroekologii i Użytkowania Lasu
² Wojewódzki Inspektorat Ochrony Roślin i Nasiennictwa w Rzeszowie}

Dumek jałowcowy Lamprodila festiva (Linnaeus, 1767)  (Fot. 1)  to pochodzący z rejonu Morza Śródziemnego inwazyjny gatunek chrząszcza z rodziny bogatkowatych (Buprestidae). W ostatnich latach intensywnie rozprzestrzenia się w Europie Środkowej, a od 2019 roku również w Polsce. Larwy tego chrząszcza żerują pod korą roślin z rodziny cyprysowatych (Cupressaceae) takich jak żywotniki, cyprysiki czy jałowce, co prowadzi do ich szybkiego zamierania [Keszthelyi i Somfalvi-Tóth 2024]. Gatunek ten stanowi poważne zagrożenie nie tylko dla roślin ozdobnych rosnących w ogrodach i parkach, ale również dla rodzimych ekosystemów, w których występuje jałowiec pospolity.

Fot.  1 - Dumek jałowcowy Lamprodila festiva

Zmiany klimatyczne, globalizacja handlu oraz dynamiczny rozwój urbanizacji sprzyjają ekspansji gatunków obcych/inwazyjnych takich jak dumek  jałowcowy. Wysoka dostępność roślin żywicielskich oraz specyficzny mikroklimat miast sprawiają, że na terenach zurbanizowanych rozprzestrzenia się on wyjątkowo dynamicznie [Hilszański i in. 2025]. Gatunek preferuje tereny ciepłe, dobrze nasłonecznione, co czyni miejskie ogrody i parki idealnym środowiskiem dla jego rozwoju.

Dumek jałowcowy pierwotnie występował w rejonie Morza Śródziemnego. Obecnie jest notowany w wielu krajach Europy Środkowej i Wschodniej, w tym na Węgrzech,
w Czechach, Niemczech i Polsce. W naszym kraju po raz pierwszy zaobserwowany został
w 2019 roku w Opolu, a kolejne przypadki jego obecności potwierdzono w Poznaniu, Krakowie i na Mazowszu [Królik i in. 2023, Szcześniak i in. 2024, Hilszański i in. 2025].  W Rzeszowie po raz pierwszy zaobserwowany został wiosną bieżącego roku  na terenie Centralnego Laboratorium GIORiN [PIORiN 2025]. W drugiej połowie czerwca czyli już kilka tygodni później, na terenie kampusu Uniwersytetu Rzeszowskiego w dzielnicy Zalesie odnaleźliśmy drzewa ze świeżymi otworami wylotowymi dumka. Co istotne, porażone drzewa od kilku już lat były regularnie kontrolowane pod  kątem obecności tego szkodnika. W naszym przekonaniu dowodzi to, że gatunek pojawił się na terenie naszego miasta dopiero w ostatnim czasie.
W dalszej kolejności podjęliśmy poszukiwania innych stanowisk dumka na terenie Rzeszowa w efekcie czego odnaleziony został w następujących lokalizacjach:

1. Langiewicza - żywotniki rosnące przy budynku PIORiN,
2. Langiewicza - pojedynczy żywotnik przy wejściu na teren jednostki wojskowej,
3. dzielnica Zalesie - kilkadziesiąt żywotników rosnących na terenie: kampusu UR,
   w ogrodzie przy budynku plebanii, obok budynku OSP Zalesie oraz w ogrodzie prywatnym,
4. Rejtana - kilka żywotników rosnących na terenie Uniwersytetu Rzeszowskiego,
5. Wierzbowa - szpaler ponad 20 żywotników obok siedziby Sanepidu,
6. Spytka-Ligęzy - kilka drzew i krzewów na terenie Zespołu Szkół Gospodarczych
7. Batalionów Chłopskich - kilkanaście drzew na terenie prywatnym,
8. Głowackiego - kilka drzew obok siedziby ZUS,
9. Sadowa - kilka dorodnych drzew rosnących obok osiedlowego parkingu,
10. Lwowska - szpaler kilkudziesięciu żywotników na terenie prywatnym,
11. Zbyszewskiego/ul. Lewakowskiego - szpaler kilku żywotników przy blokach mieszkalnych,
12. Króla Stanisława Augusta - szpaler kilku żywotników na terenie prywatnym (Mapa 1).

Mapa 1 – Lokalizacje miejsc występowania dumka jałowcowego na terenie Rzeszowa

Przeprowadzone przez nas obserwacje wykazały, że aktualnie najważniejszą rośliną żywicielską dumka jałowcowego na terenie Rzeszowa jest żywotnik zachodni (Thuja occidentalis L.). Szkodnik atakuje zarówno formy drzewiaste jak i krzewy w wieku od kilkunastu do kilkudziesięciu lat. Większość spośród porażonych roślin stanowiły drzewa rosnące samotnie lub w luźnych grupach. Natomiast wspólną cechą wszystkie porażonych roślin (zarówno drzew jak i krzewów) było przynajmniej częściowe odsłonięcie pnia. Śladów świadczących o żerowaniu szkodnika nie odnaleźliśmy na roślinach rosnących w zwarciu i posiadających gęste gałęzie sięgające do powierzchni gruntu. Na atak gatunku szczególnie narażone są  rośliny nadmiernie przycinane, z mechanicznymi uszkodzeniami pnia oraz rosnące w złych warunkach siedliskowych np. narażone na brak wody (Fot. 2).

Fot. 2 – Szpaler zaatakowanych żywotników przy ul. Lwowskiej

Ekspansji szkodnika sprzyjają:

• zmiany klimatyczne (łagodniejsze zimy, wydłużony okres wegetacyjny),
• transport sadzonek z krajów o cieplejszym klimacie,
• liczne nasadzenia roślin żywicielskich w przestrzeniach miejskich.

Szkodliwość i rozpoznawanie porażenia:

• Postacie dorosłe żerują na igłach roślin żywicielskich nie powodując większych szkód. Larwy żerują pod korą niszcząc kambium i drewno, co prowadzi do zaburzeń transportu wody i asymilatów a w konsekwencji do śmierci rośliny (Fot. 3).
• Najważniejszymi objawami, które świadczą o zasiedleniu roślin przez larwy dumka są: żółknięcie i zamieranie całych roślin lub ich fragmentów, pionowe pękanie kory, wysięki żywiczne, widoczne otwory wylotowe po wyjściu dorosłych chrząszczy (Fot. 4, 5, 6).
• Na atak szkodnika szczególnie narażone są popularne w zieleni ozdobnej i miejskiej żywotniki, jałowce i cyprysiki.

Fot. 3 – Czynne żerowiska larw dumka pod korą żywotnika

Fot. 4 – Martwy żywotnik na terenie Uniwersytetu Rzeszowskiego przy Alei T. Rejtana

Fot. 5 – Wysięki żywicy na pniu zaatakowanego żywotnika

Fot. 6 – Otwory wylotowe postaci dorosłych dumka jałowcowego

Znaczenie gospodarcze i ekologiczne

1. Zagrożenie dla zieleni miejskiej

Miejskie nasadzenia, zwłaszcza w parkach, na osiedlach i cmentarzach, opierają się często na roślinach z rodziny cyprysowatych. Ich łatwość w uprawie i atrakcyjny wygląd  sprawiły, że są jednymi z dominujących elementów zieleni miejskiej. Niestety, to również główni żywiciele dumka jałowcowego, którego rozwój prowadzi do:

• masowego zamieranie krzewów i drzew,
• wysokich kosztów związanych z wycinką i utylizacją zaatakowanych roślin i nasadzeniami nowych,
• pogorszenia walorów estetycznych i przyrodniczych przestrzeni publicznych (Fot. 7, 8),
• wzrostu zagrożenia związanego z rozprzestrzenianiem się agrofaga na kolejne obszary.

Fot. 7 – Martwe żywotniki obok budynku ZUS-u przy ul. Głowackiego

Fot. 8 – Martwe i zamierające żywotniki przy ul. Sadowej

2. Zagrożenie dla środowiska naturalnego

Szczególne obawy budzi możliwość zasiedlenia przez dumka naturalnych stanowisk jałowca (Juniperus sp.) [Bílý 2002]. Jego masowe zamieranie mogłoby zaburzyć równowagę przyrodniczą, bioróżnorodność i strukturę ekosystemów.

3. Metody zwalczanie i zapobiegania

Obecnie nie istnieją skuteczne środki chemiczne dopuszczone do zwalczania dumka jałowcowego, a działania, które należy podjąć aby ograniczyć jego ekspansję powinny obejmować:

• wczesne wykrywanie objawów żerowania,
• usuwanie i utylizację porażonych roślin przed okresem wylotu chrząszczy, który rozpoczyna się w maju i trwa do sierpnia,
• palenie lub zrębkowanie i kompostowanie resztek roślinnych w specjalistycznych punktach odbioru,
• zakup sadzonek wyłącznie u sprawdzonych dostawców,
• zmiana składu gatunkowego nasadzeń na terenach publicznych poprzez unikanie roślin z rodziny cyprysowatych.

Dumek jałowcowy stanowi poważne i stale rosnące zagrożenie dla zieleni miejskiej oraz ekosystemów naturalnych w Polsce. Jego inwazja to kolejny przykład skutków globalnych zmian klimatycznych oraz niekontrolowanego przemieszczania się organizmów związanego z handlem roślinami. Efektywne ograniczanie skutków jego obecności wymaga współpracy administracji, służb ochrony roślin, ogrodników oraz mieszkańców. Konieczne jest także prowadzenie dalszych badań nad biologią gatunku, metodami wczesnego wykrywania i potencjalnymi środkami biologicznej lub ekologicznej kontroli.

Bardzo dziękujemy naszemu koledze dr. Mateuszowi Rybakowi z Wydziału Biotechnologii UR za pomoc w poszukiwaniach nowych stanowisk dumka.

Literatura:

1. Bílý S. 2002. Summary of the bionomy of the Buprestid beetles of Central Europe (Coleoptera: Buprestidae). Acta Entomologica Musaei Nationalis Pragae, Suppl. 10: 1-104 + 16 pls.
2. Hilszczański, J., Królik, R., Ruta, R., & Szafraniec, S. (2025). Nowe stanowisko Lamprodila festiva (Linnaeus, 1767) (Coleoptera: Buprestidae) na Wyżynie Krakowsko-Wieluńskiej / A new locality of Lamprodila festiva (Linnaeus, 1767) (Coleoptera: Buprestidae) in Kraków-Wieluń Upland. Wiadomości entomologiczne (entomological news), 44, (12N): 31–32. https://doi.org/10.5281/zenodo.15429758
3. Keszthelyi S., Somfalvi-Tóth K. 2024. A story of becoming a horticultural threat, cypress jewel beetle Lamprodila festiva (Coleoptera, Buprestidae): analytical approach of its European escalation based on bibliographical sources. Ecologica Montenegrina 73: 54-71.
4. Królik R., Zawadzki M., Mazur M.A. 2023. Lamprodila (Palmar) festiva (LINNAEUS, 1767) (Coleoptera: Buprestidae) nowy gatunek w faunie Polski. Fragmenta Naturae, 56: 13-17.
5. PIORiN 2025 https://www.gov.pl/web/piorin/dumek-jalowcowy
6. Szcześniak S., Szpalek A., Mokrzycki T. 2024. Nowe stanowiska Lamprodila festiva (Linnaeus, 1767) (Coleoptera: Buprestidae) w Polsce z uwagami o biologii. Wiadomości Entomologiczne, 43 (online 5A): 23-27